รีวิวหนังสือ: China Next Normal – วิกฤตและโอกาสของจีนในโลกหลังโควิด

เมื่อจีนก้าวสู่ Next Normal

เปิดหกเทรนด์โครงสร้างประชากรจีน

• จีนกำลังเข้าสู่ภาวะประชากรหด โดยเทรนโครงสร้างประชากรคือ
  • หนึ่ง ประชากรวัยทำงานลดลงเรื่อยๆ คาดว่าปี 2050 แรงงานจีนจะหายไป 200 ล้านคน
  • สอง สัดส่วนของประชากรเกษียณต่อวัยทำงานสูงขึ้น
  • สาม อัตราการเกิดเพิ่มขึ้นช้า แม้จะใช้นโยบายลูกสองคนแทนแล้ว เพราะคนจีนยุคใหม่ไม่กล้ามีลูก
  • สี่ เดินหน้าเข้าสู่งสังคมผู้สูงอายุ
  • ห้า ประชากรส่วนใหญ่จะอาศัยในเมือง คาดว่าปี 2050 จะสูงถึง 80%
  • หก ระยะยาว ประชากรจีนจะลงลง โดยจะ peak ที่ปี 2029 แล้วหลังจากนั้นจะลดลงต่อเนื่อง
• แม้เทรนนี้จะเกิดมานานแล้วในประเทศพัฒนา แต่สิ่งที่จีนเจอนั้นคือ แก่ก่อนรวย เพราะมี GDP จะใหญ่อันดับสองของโลก แต่แง่ GDP ต่อหัว ก็ยังน้อยกว่าประเทศพัฒนาแล้วอย่างมาก
• ปัญหาแก่ก่อนรวยนี้จึงเป็นระเบิดลูกใหญ่ที่รัฐบาลต้องเร่งหาทางรับมือ ในระยะยาว

พื้นบุญและบุญใหม่ของจีน

• จีนมีวาสนาสองข้อที่เป็นคุณต่อระบบเศรษฐกิจประเทศ
  • หนึ่งคือตลาดประชากรขนาดใหญ่
  • สอง คือการผลิตบัณฑิตทางด้านวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีได้มากที่สุดในโลก
• ในข้อสองนี้ เป็นผลจากที่ค่านิยมวิทยาศาสตร์สร้างชาติ อันเป็นผลจากความอัปยศเมื่อคราวที่แพ้ให้ชาติตะวันตกในสมัยราชวงศ์ชิงที่จีนยังล้าหลังมาก ซึ่งแม้จริงอยู่ที่คนเก่งๆในวงการนั้นกระจุกอยู่ในโลกตะวันตก แต่คนกลางๆที่ได้มาตรฐานนั้น จีนมีมากสุด
• ข้อดีสองข้อนี้ ทำให้จีนได้เปรียบในยุค 0 ไป 5.0 ที่ทำให้จีนสร้างข้อมูลได้มากกว่าใคร และมีแรงงานทักษะทีสามารถเอาเทคโนโลยีไปประยุกต์ใช้ได้ (ไม่ใช่การคิดค้นสิ่งใหม่ๆ) ยิ่งมีความเป็นดิจิตัลมากเท่าไหร่ ก็จะ generate ข้อมูลมหาศาล เป็นเชื้อเพลิงอันดีสำหรับ AI
• ในยุคที่บุญเก่าของจีนค่อยๆเสื่อมแล้ว นี่จึงเป็นหนทางเดียวเท่านั้นในการไปต่อ

ปรับพอร์ตเศรษฐกิจจีน

• ข้อมูลจากสำนักงานสถิติแห่งชาติของจีน ได้ประกาศผลสำรวจข้อมูลทางเศรษฐกิจในปี 2019 และพบเทรนการปรับพอร์ตเศรษฐกิจจีนหลักสี่ประการคือ
  • หนึ่ง จีนกำลังปรับโครงสร้างไปสู่ภาคบริการมากขึ้น และแซงหน้าอุตสาหกรรรมและการเกษตรไปแล้ว เป็นผลดีในการรองรับแรงงาน เพิ่มการบริโภคในประเทศ และกระจายรายได้ได้ดี เกิดชนชั้นกลางได้มากขึ้น
  • สอง สัดส่วนเศรษฐกิจภาคกลางและตะวันตกเติบโตดีขึ้น จากเดิมที่เน้นแต่ภาคตะวันออก
  • สาม บริษัทนิติบุคคลคนเดียวมีจำนวนเพิ่มขึ้น ซึ่งมีต้นทุนและความคล่องตัวดีกว่า เทียบกับบริษัทแบบทั่วไป
  • สี่ งบ R&D ในภาคอุตสาหกรรมเทคโนโลยีเพิ่มสูงขึ้น 75% คำร้องขอสิทธิบัตรเติบโตขึ้น 85%

ทำไมคนจีนไม่บริโภค

• แม้ตลาดจีนจะมหาศาล แต่คนจีนจับจ่ายใช้สอยกันน้อยกว่าที่คิดมาก เป็นปัญหาใหญ่ของรัฐบาลจีน
• รัฐบาลจีนจึงใช้ยุทธศาสตร์ว่า ถึงเวลาปลดปล่อยพลังการบริโภคลูกใหม่ จากที่เน้นส่งออกและการลงทุน ต้องมาส่งเสริมการบริโภคภายในประเทศให้มากกว่านี้ ยิ่งมีเรื่องสงครามการค้าและโควิดมาเร่ง
• ก่อนหน้านั้น จีนโตเร็วมาก เพราะการส่งออก และการลงทุนในประเทศ แต่สัดส่วนการลงทุนในประเทศนั้นอยู่แค่ 40% ของ GDP เทียบกับต่างชาติ ที่คิดเป็น 60-70% GDP
• สาเหตุที่คนจีนยังไม่ค่อยจับจ่ายนั้น มาจาก
  • หนึ่ง บริษัทในจีนนั้นรวย แต่รายบุคคลยังยากจน ทางแก้จึงเป็นการส่งเสริมภาคบริการให้มากขึ้น เพราะเงินจะเข้ากระเป๋ารายย่อยได้มากกว่า
  • สอง ช่องว่างรายได้ระหว่างคนรวยกับคนจน หลักคิดคือ ให้มีเงินเพิ่มขึ้นในสัดส่วนเท่ากัน คนจนจะจ่ายเพิ่มเป็นสัดส่วนมากกว่า เพราะคนรวยเดิมก็มีเงินพอจับจ่ายใช้สอยแล้ว เงินที่เพิ่มมาก็เอาไปใช้กับการลงทุนและการออม แต่คนจนจะใช้สอยมากกว่า ดังนั้นรัฐบาลต้องเร่งพัฒนาชนบท เพิ่มรายได้ให้คนชั้นล่าง ซึ่งมีพลังที่รอการปลดอยู่ประมาณ 600 ล้านคน
  • สาม ระบบสวัสดิการยังไม่พร้อม ไม่คลอบคลุม คนจำนวนมากเก็บเงินออมไว้สำหรับยามแก่ชรา เจ็บป่วย เป็นทุนการศึกษา ซึ่งหากรัฐส่งเสริมมากกว่านี้ ก็จะกันเงินส่วนดังกล่าวน้อยลงไป
  • สี่ คุณภาพสินค้าจีนไม่ตอบโจทย์ผู้บริโภคในประเทศ โดยเฉพาะชนชั้นกลางขึ้นไป ที่ชอบซื้อของต่างประเทศมากกว่า

คำสาปภาคเหนือของจีน

• สมัยก่อน ภาคตะวันออกร่ำรวยกว่าตะวันตกมาก แต่สมัยนี้ เมื่อรัฐบาลพัฒนาภาคกลางและตะวันตกไปมาก ที่ยังเหลืออยู่กับก็คือมณฑลภาคเหนือ
• เมืองขนาดใหญ่ทางเศรษฐกิจของจีน 17 เมือง มีเพียงสี่เมืองที่อยู่ตอนเหนือ คือปักกิ่ง เทียนจิน ชิงเต่า และเจิ้งโจว ทั้งๆที่ในอดีตภาคเหนือจีนนั้นเจริญมาก เพราะเป็นแหล่งทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญ มีรัฐวิสาหกิจมากมาย แต่นั่นทำให้พื้นที่เหล่านี้ติดหล่มความสำเร็จอยู่กับอุตสาหกรรมหนัก หากินกับทรัพยากรที่ร่อยหรอไปเรื่อยๆ
• ในขณะที่ภาคใต้มีเอกชนเข้ามาลงทุนเรื่อยๆ โตเร็ว เป็นเศรษฐกิจใหม่ที่ทันโลกและตลาด เป็นอุตสาหกรรมไฮเทคและนวัตกรรม ภาคเหนือจึงกลายเป็นกลุ่มที่ติดหล่ม และฉุดการเติบโตของประเทศไปแทน
• รัฐบาลจีนจึงให้ความสำคัญกับการพัฒนาลดช่องว่างนี้มากขึ้น เช่น project Jing-jin-ji ที่จะกระจายความเจริญมายังเมืองในภาคเหนือ

พัฒนาเมืองเกษตรกร

• รัฐบาลมีแนวคิดนโยบายเกษตรว่า จะพัฒนาเกษตรด้วยการพัฒนาเมือง
• โดยทั่วๆไปอาจคิดว่าต้องพัฒนาชนบทจึงจะช่วยการเกษตร แต่กลยุทธ์ดังกล่าวคือ การต้องยกระดับผลผลิตทางการเกษตร และยกระดับรายได้เกษตรกร
  • การยกระดับการผลิต ทำให้ใช้คนน้อยลง ใช้เทคโนโลยีมากขึ้น ได้ผลผลิตมากขึ้น
  • การยกระดับรายได้ คือการเพิ่มรายได้เกษตรกรต่อหัว เมื่อรายได้เพิ่ม และจำนวนเกษตรกรลดลง ผลคือรายได้ต่อหัวที่มากขึ้นนั่เอง
• การพัฒนาเมืองจึงสำคัญอย่างมาก นั่นเพราะ
  • หนึ่ง เมืองที่พัฒนาจะมีงานจำนวนมาก ชนบทเข้ามาในเมือง ทำให้คนในชนบทลดลง เกษตรกรลดลง มีรัฐบาลใช้เทคโนโลยีเพิ่มการผลิต ทำให้รายได้ต่อหัวสูงขึ้น และพื้นที่อาศัยคนชนบทที่ลดลง ก็กลายเป็นการเพิ่มของพื้นที่เกษตร เกิด Economy of scale
  • สอง เมื่อคนเมืองรายได้สูงขึ้น ความต้องการสินค้าเกษตรคุณภาพดีก็สูงขึ้น ยอมจ่ายแพงขึ้น
• จะเห็นว่า นี่คือการคิดแก้ปัญหาแบบเชื่อมโยง อาจจะยั่งยืนกว่าการแจกเงิน จำนำสินค้า ประกันราคาสินค้าเกษตร ทำให้เห็นภาพที่กว้างขึ้น ว่าการพัฒนาเมือง เทคโนโลยีนั้นมีความจำเป็นอย่างยิ่ง

Tesla กับ Shanghai Speed

• ใช้เวลาเพียงสิบเดือนเท่านั้น โรงงานผลิตรถ Tesla ที่เซี่ยงไฮ้ ก็สำเร็จไปได้ พร้อมทำงาน เทียบกับโรงงานเทสล่าในสหรัฐ ที่สร้างถึงสองปี
• อีลอน มัส เรียกสิ่งนี้ว่า Shangai Speed มันเกิดจากอะไร? ถ้ามองในภาพใหญ่ มันสะท้อนความแข็งแกร่งของอุตสาหกรรมจีนว่า
  • หนึ่ง ความพร้อมเรื่องห่วงโซ่การผลิตของจีน
  • สอง แรงงานทักษะจำนวนมหาศาล ซึ่งเทสล่าหาแรงงานและวิศรกรได้ง่ายๆ ด้วยค่าแรงที่ถูกกว่าสหรัฐ
  • สาม รัฐบาลจีนสนับสนุนเต็มที่ ช่วยลดขั้นตอนการขออนุญาต ลดภาษีการขาย ให้เงินอุดหนุนอีกต่างหาก
• ซึ่งที่จีนเอาใจเทสล่าขนาดนี้ ก็เพื่อแลกกับสิ่งที่เทสล่ารับปากไว้ นั่นคือ
  • หนึ่ง เทสล่าจะใช้ชิ้นส่วนการผลิตในจีน จาก 30% เพิ่มเป็น 100% ภายในสิ้นปี 2020
  • สอง จะสร้างศูนย์ R&D ขนาดใหญ่ในจีน ไว้ออกแบบรถยนในจีนได้เลย โดยมีทีมบริหารและผู้จัดการเป็นคนจีน
• ซึ่งรัฐบาลจีนมองว่ามันจะช่วยยกระดับการผลิตรถยนต์ไฟฟ้าของจีนไปอย่างมหาศาล
• นักวิเคราะห์บางคนมองว่า Tesla เหมือน Iphone ช่วงที่มาตั้งฐานการผลิตที่จีน มันทำให้เกิด Supply chain ของ smart phone ตามมา และทำให้มี brand มือถือจีนเช่น Huawei vivo oppo ซึ่งได้ประโยชน์จาก supply chain ดังกล่าวอย่างมหาศาล

เศรษฐกิจราตรี

• เศรษฐกิจราตรี (Night economy) คือภาคเศรษฐกิจในช่วงเวลาหกโมงเย็นถึงหกโมงเช้า ซึ่งมักเป็นภาคเศรษฐกิจบริการเป็นหลัก สามารถดูดซับแรงงานได้มาก กระจายรายได้ได้ดี จึงเนหนึ่งในวิธีเพิ่มการบริโภคภายในประเทศได้ เป็นหนึ่งในแนวทางของรัฐมนตรีจีน
• มีการขยายเวลาปิดทำการของห้าง พิพิธภัณฑ์  มีโมเดลธุรกิจใหม่ๆ เช่น ร้านหนังสือ 24 ชม เพื่อตอบสนองกลุ่มท่องราตรี มีการประดับเมืองให้มีสีสันมากขึ้นยามค่ำคืน เป็นต้น
• แม้แต่ออนไลน์ก็มี night economy เช่นการจัดโปรโมชั่นร้านออนไลช่วงดึกๆ

Pinduoduo อีคอมเมิซยุค Next normal

• Pinduoduo เป็น ecommerce แนวคิดใหม่ว่า แชมาก ช็อปมาก ยิ่งถูกยิ่งมัน โดยตัวแอปจะให้แชสินค้าที่สนใจกับเพื่อนใน wechat ถ้ามีเพื่อนคนอื่นร่วมสั่งซื้อพร้อมกัน ก็จะได้ราคาถูกลง แต่ละดีลจะกำหนดไว้ว่าถึงจำนวนคนที่กำหนด ก็จะได้ราคาลดลง สิ่งนี้จึงเหมือนการขายส่งผ่านเทคโนโลยี นักการตลาดเรียกว่า Social E-commerce – มีการแชในกลุ่ม พอคนอื่นซื้อ ก็มีคนอื่นๆอยากซื้อตาม เป็นการเล่นตามจิตวิทยาที่คนชอบตามๆกัน
• นอกจากนี้มันยังเหมาะกับคนจีนที่ไม่ค่อยไว้ใจคุณภาพสินค้าบ้านตัวเอง เวลามีคนมาชวนซื้อของ มันจึงเสริมความเชื่อมั่นได้ และมันยังช่วนคนขายของทำมาเก็ตติ้งโดยไม่ต้องออกแรง
• Pinduoduo ก่อตั้งเมื่อปี 2015 ท่ามกลางยักษ์ใหญ่ขณั้นที่กำลังห้ำหั่นกัน (Alibaba vs JD) มันจึงเป็นตัวอย่างที่ดีว่าความสำเร็จทางธุรกิจอยู่ที่การมองเห็นโอกาสที่คนอื่นๆไม่เห็น และกล้าริเริ่มโมเดลใหม่ๆ

GBA มิติใหม่ของคลัสเตอร์เมือง

• Greater Bay Area (GBA) คือยุทธศาสตร์ที่จะประสานเมืองสำคัญต่างๆบริเวณปากแม่น้ำไข่มุกของจีน มีเมืองหลักสี่เมืองคือ กว่างโจว เซินเจิ้น ฮ่องกง และมาเก๊า ยุทธศาสตร์ GBA นี้ปรับแนวคิดการพัฒนาของจีนในสามมิติ คือ
  • หนึ่ง จากที่เมืองใหญ่มักจะแข่งกันเอง จนขัดแข้งขัดขากันบ่อย ก็เปลี่ยนมาเป็นประสานจุดแข็งระหว่างกัน คือ กว่างโจงเป็นศูนย์กลางการค้า เซินเจิ้นเป็นศูนย์กลางเทคโนโลยี เซินเจิ้นเป็นศูนย์กลางเทคโนโลยี ฮ่องกงเป็นการเงิน มาเก๊าเป็นสถานที่ท่องเที่ยว
  • สอง พื้นที่บริเวณนี้เป็นที่ที่มีคนหนุ่มสาวมากที่สุดของจีน มีคนย้ายถื่นเข้ามามาก จึงได้เปรียบพื้นที่อื่นๆ เพราะวัยทำงานยังมีจำนวนมาก
  • สาม ทำให้เมืองรอบๆ GBA เชื่อมต่อกัน และเจริญขึ้นมาด้วยกัน มีเครือช่ายคมนาคมเชื่อมกันมากขึ้น มีการระบายคนออกชานเมือง

Next Normal ของพรรคคอมมิวนิสจีน

• Jack Ma เศรษฐีจีน เป็นสมาชิกพรรคคอมมิวนิสจีน และเป็นบุคคลที่พรรคยกย่องว่าช่วยสร้างความสำเร็จให้เศรษฐกิจจีน จึงดูเป็นอะไรที่ย้อนแย้ง เพราะครั้งหนึ่งพรรคเคยรังเกียจพวกนายทุน และจะสู้เพื่อชนชั้นกรรมาชีพ
• แต่หากทำความเข้าใจพรรคคอมมิวนิสจีนในปัจจุบัน จะพบว่ามันไม่ใช่เรื่องแปลก มีห้าเรื่องต้องรู้ของพรรคคอมมิวนิสจีน คือ
  • หนึ่ง เป็นพรรคการเมืองที่มีสมาชิกมากที่สุดในโลก คือมีอยู่ถึง 88 ล้านคน
  • สอง พรรคเลือกคน ไม่ใช่คนเลือกพรรค กว่าที่จะมาเป็นสมาชิกพรรคได้นั้น จะต้องเรียนหลักสูตร Young pioneer of china พออายุ 14 ก็มี communist youth league of china ที่พรรคตะเลือกเด็กที่มีความโดดเด่นในด้านต่างๆเข้ามาเป็นสมาชิก พอ 18 ก็ต้องส่งใบสมัคร มีการเข้าหลักสูตรต่างๆ มีการทำข้อสอบเข้า และได้การรับรองจากกรรมการพรคคในพื้นที่ โอกาสที่จะสำเร็จนั้น มีแค่ 3 ใน 100 เท่านั้น
  • สาม พรรคเปิดรับนักธุรกิจเข้ามาเป็นสมาชิก พรรคเปลี่ยนแนวทางจากการเป็นตัวแทนชนชั้นกรรมาชีพ มาเป็นตัวแทนผลประโยชน์ของคนส่วนใหญ่ ตั้งแต่ยุคเจียงเจ๋อหมิน จึงมีเหล่านักธุรกิจต้องการมาเป็นสมาชิก เพื่อการสร้างเครือข่ายสายสัมพันธ์กับรัฐบาล และพรรคเองก็อาจส่งเทียบเชิญนักธุรกิจที่มีอิทธิพลอีกด้วย
  • สี่ พรรคปกครองประเทศ และแทรกซึมในทุกองค์กร
  • ห้า พรรคคอมมิวนิสจีนกลายเป็นเครือข่ายผลประโยชน์ และกลายเป็นพรรคชาตินิยม ไม่ใช่พรรคที่เข้มข้นในอุดมการณ์คอมมิวนิสแบบในหนังสือเรียน แต่เป็นแหล่งสร้างคอนเนกชั่นต่างๆ ในด้านลบมันจึงมีเรื่องเครือข่ายทุนนิยมและพวกพ้องมาด้วย
• ความชอบธรรมของพรรคคอมมิวนิสในยุคเหมา คือตัวแทนผู้ถูกกดขี่ ในยุคเติ้งเสี่ยวผิง คือการเติบโตทางเศรษฐกิจ ส่วนในยุคสีจิ้นผิง กลายมาเป็นการรื้อฟื้นความย่งใหญ่ของชาติและอารยธรรมจีน
• Jack ma จึงไม่ใช่นักคอมมิวนิสแบบในหนังสือเรียน แต่เป็นคนที่ได้ประโยชน์จากเครือช่ายในพรรค และเชื่อในความคิดชาตินิยม ว่าจีนจะยิ่งใหญ่กลับมา

คนจีนรุ่น 00 เลือกเรียนอะไร

• ก่อนหน้านั้น คณะสายเศรษฐศาสตร์และการเงินคือยอดนิยมอันกับหนึ่ง แข่งกันมากที่สุด แต่เด็กที่เกิดหลังปี 2000 ความนิยมนั้นเปลี่ยนไป เหมือนยุคหนึ่งในอเมริกาที่คนทำงานใน wallstreet จะได้ความนิยมที่สุด วิชาที่นิยมได้กลายมาเป็นสาขาวิศวกรรมคอมพิวเตอร์ และคณิตศาสตร์ และยังสะท้อนการเลือกคณะเรียนตามความสนใจมากขึ้น มากกว่าความมั่นคงทางการงานและรายได้ สะท้อนว่าคนรุ่นใหม่นั้นไม่ต้องกัวลเรื่องสร้างเนื้อสร้างตัวเหมือนรุ่นก่อนๆ มีอิสระเลือกเรียนมากขึ้น